ضمیر ناخودآگاه زیگموند فروید-۴

ضمیر ناخودآگاه فروید,دانلود کتاب ضمیر ناخودآگاه زیگموند فروید,ضمیر ناخودآگاه زیگموند فروید,دانلود کتاب صوتی ضمیر ناخودآگاه,

۴ . توپوگرافی و دینامیک سرکوب

به این نتیجه رسیده ایم که اساساً عملِ سرکوب فرایندی است که در مرز مابین نظام Ucs. و نظام Pcs. (Cs.) ، ایده ها را تحت تأثیر قرار می دهد، و اکنون می توانیم کوششی تازه را برای تعریف این روند با جزئیات بیشتر آغاز کنیم.

سرکوب قطعاً موردی از انقطاع دلبستگی روانی (cathaxis) است؛ لیکن سوءال این است که این انقطاع در چه نظامی رخ می دهد و دلبستگی روانی ای که پس زده می شود به کدام نظام تعلق دارد؟ ایده سرکوب شده در نظام Ucs. همچنان قادر به کنش باقی می ماند، و از همین رو این ایده باید دلبستگی روانی اش را حفظ کرده باشد. بنابراین آن دلبستگی روانی ای که پس زده شده باید چیز دیگری بوده باشد. وقتی که عملِ سرکوب ایده ای را تحت تأثیر قرار می دهد در حالی که آن فکر یا ایده پیش آگاه یا حتی عملاً آگاه باشد، باید مورد سرکوب («پس از فشار») را جدّی گرفت. در اینجا سرکوب فقط امکان دارد مبتنی بر پس زدنِ ایده و دلبستگیِ روانیِ (پیش) آگاهی باشد که به نظام Pcs. تعلق دارد.

بنابراین ایده یا نامعطوف باقی می ماند، یا از نظام Ucs. دلبستگی روانی دریافت می کند، یا آن دلبستگی روانیِ ناخودآگاهی را حفظ می کند که از قبل موجود بوده است. از این رو انقطاعی از دلبستگی روانیِ پیش آگاه رخ می دهد؛ دلبستگی روانیِ ناخودآگاه ابقا می شود یا به جای دلبستگی روانی پیش آگاه یک دلبستگی روانی ناخودآگاه قرار می گیرد. علاوه بر این متوجه می شویم که این تأملات را بر این فرض بنا کرده ایم که گذر از نظام Ucs. به نظامِ بعد از آن، از خلال ایجاد ثبتی جدید تحت تأثیر قرار نمی گیرد، بلکه از خلال تغییری در حالتِ ایده، یعنی از خلال تعدیلی در دلبستگی روانی ایده رخ می دهد. اینجا فرضیه کارکردگرا به سادگی بر فرضیه توپوگرافیک غلبه کرده است.

لیکن این فرایند انقطاع نیروی شهوی یا لیبیدو به آن اندازه بسنده نیست که مشخصه ای دیگر از سرکوب را شکل دهد که برایمان قابل درک باشد. روشن نیست که فکر یا ایده ای که معطوف شده باقی مانده یا از ضمیر ناخودآگاه دلبستگی روانی دریافت کرده، چرا به سبب همین دلبستگی روانی اش، برای رخنه به نظام Pcs. تقلایی را از سر نمی گیرد. در ضمن اگر هم چنین عملی انجام دهد، از طرف این نظام پس زدنِ لیبیدو تکرار می شود، و همین عملکرد به گونه ای بی پایان ادامه خواهد یافت؛ اگرچه نتیجه این عملکرد سرکوب نخواهد بود. پس هنگامی هم که این عمل سرکوب نخستین را توصیف می کند، مکانیزمی که فقط از پس زدنِ دلبستگی روانی پیش آگاه بحث می کند، رضایت بخش نخواهد بود. به همین دلیل اینک با ایده ناخودآگاهی سروکار داریم که هنوز از نظامِ Pcs. هیچ دلبستگی روانی ای دریافت نکرده است و به همین دلیل نمی تواند واجد آن دلبستگیِ روانی ای باشد که از او دریغ شده است.

از همین رو آنچه نیاز داریم فرایند دیگری است که سرکوب را در مورد اول [ به عبارت دیگر مورد پس فشار ] حفظ می کند، و در مورد دوم [ یعنی مورد سرکوب اولیه ] ضامن تثبیت حضور و ادامه سرکوب است. این فرایند دیگر مبتنی بر فرض نوعی پس زدن (anticathexis) استوار است، پس زدنی که بدان منظور انجام می شود که نظامِ Pcs. از خویش در برابر نیرویی محافظت کند که ایده ناخودآگاه بر او وارد می کند. در نمونه های بالینی مشاهده کرده ایم که چنین پس زدنی، که در نظامِ Pcs. عمل می کند، چگونه خود را بروز می دهد. این عمل پس زدن است که مصرفِ دائمیِ [ انرژیِ ] سرکوبِ نخستین را نشان می دهد و در ضمن تداوم آن سرکوب را تضمین می بخشد. پس زدن مکانیزمی منحصر به سرکوب نخستین است، که در موردِ خودِ سرکوب (یعنی موردِ «پس فشار») به همراهیِ انقطاع دلبستگی روانی پیش آگاه وجود دارد. امکان این امر کاملاً وجود دارد که دقیقاً همان نیروگذاری و دلبستگیِ روانی که از ایده ای دریغ شده، برای پس زدن به کار گرفته شود.

دیدیم که چگونه کم کم به این نتیجه رسیدیم که دیدگاه سومی را در گزارشمان از پدیده های روانی اتخاذ کنیم. علاوه بر دیدگاه دینامیک و توپوگرافیک، دیدگاه اقتصادی را هم پذیرفته و به کار گرفته ایم. این دیدگاه سعی می کند که فراز و نشیبهای کمّیتهای تحریک را تا به انتها دنبال کند و حداقل به تخمینی نسبی از حد و حدود آن برسد.

نامعقول نیست که نامی خاص به این روش کاملِ توصیف موضوع مطالعه مان بدهیم، چرا که این روش به پایان رساندن تحقیق روانکاوانه است. به نظر من وقتی موفق شده باشیم که فرایندی روانی را از جنبه های دینامیک و توپوگرافیک و اقتصادی توضیح دهیم، آن گاه بهتر است این توضیح را نوعی ارائه مابعد روانشناختی (metapsychological) تلقی کنیم. باید متذکر شد که در موقعیت فعلی دانش ما نقاط قلیلی هستند که در آنها می توانیم در ارائه این روش موفق شویم.

حالا کوششی محتاطانه را آغاز می کنیم برای آن که توصیفی مابعد روانشناختی از سرکوب در سه نوع روان نژندی انتقالی ارائه کنیم که برایمان آشنایند. در اینجا «لیبیدو» را به جای «دلبستگی روانی» می نشانیم؛ زیرا، همان طور که می دانیم، لیبیدو فراز و نشیبهای غرایز جنسی به همراهی آن چیزهایی است که به آنها خواهیم پرداخت.

در هیستری اضطراب، دقیقاً اولین مرحله فرایند [ سرکوب ] است که همیشه نادیده گرفته می شود، و در واقع ممکن است حذف شود؛ مع الوصف، این مرحله در مشاهده دقیق به وضوح قابل تشخیص است. این مرحله مبتنی بر ظهور اضطراب است، بدون آن که موضوع مطالعه یا بیمار بداند نگرانِ چه چیز است. ما باید فرض کنیم که در ضمیر ناخودآگاه کششی عاشقانه (love-impulse)ظاهر شده است که می خواهد به نظام Pcs. انتقال یابد؛ لیکن دلبستگی روانی از درونِ این نظام دومی بر این کشش نظارت می کند که به عقب (یعنی نظام Ucs. ) رانده شود (گویا تقلایی برای فرار وجود دارد) و دلبستگیِ لیبیدوییِ ناخودآگاهِ مربوط به ایده رانده شده، در شکل اضطراب تخلیه می شود.

در زمان تکرار این فرایند (حتی اگر یک بار رخ دهد)، اولین قدم در جهت تسلط بر بسط آثار ناخوشایند اضطراب رخ می دهد. این دلبستگی روانیِ [ پیش آگاه ] که طرد شده است خود را به ایده ای جانشین وصل می کند، ایده ای که، از یک طرف، به علت نزدیکی اش با ایده رانده شده، فراخوانده شده است و، از طرف دیگر، به واسطه فاصله اش از آن ایده سرکوب نشده است. این ایده جانشین «جانشینی که توسط عمل جابه جایی پیش آمده است» این امکان را فراهم می آورد که توسعه بدون اشکال و آرام اضطراب معقولانه شود. این ایده جانشین اکنون نقش نوعی پس زدن (ضد کاتاکسیس) را برای نظام Cs. (Pcs.) بازی می کند،

آن هم بدین وسیله که از این نظام در برابرِ ظهور آن ایده سرکوب شده در نظامِ Cs. محافظت کند. به عبارت دیگر، این ایده یا کنشهای احتمالیِ موجود، نقطه عزیمتی برای انتشارِ اضطراب تأثر (anxiety-affect) است، اضطرابی که اکنون به واقع کاملاً آزاد و بی مانع شده است. فی المثل، مشاهده بالینی نشان می دهد که کودکی که از نوعی حیوان ترسیِ بی دلیل (animal phobia) رنج می برد، اضطراب را تحت دو شرط و موقعیت مختلف تجربه می کند: اول، هنگامی که کششِ عاشقانه سرکوب شده اش شدّت می یابد، و دوم وقتی که متوجه آن حیوانی می شود که از آن می ترسد.

ایده جانشین در موردی به مثابه نقطه ای عمل می کند که از آن راهِ عبوری از نظامِ Ucs. به نظام Cs. وجود دارد، و در موردی دیگر، به مثابه منبعِ خودبسنده انتشار اضطراب عمل می کند. گسترش استیلای نظام Cs. عموماً در این واقعیت بروز می کند که اولین وجه از این دو وجه تحریکِ ایده جانشین [ یعنی وجه شدت یافتن کشش ] هرچه بیشتر جایش را به دومی [ یعنی ترس از حیوان ] می دهد. آن کودک ممکن است به این نتیجه برسد که طوری رفتار کند که گویا هیچ وقت اشتیاق و میل شدیدی نسبت به پدرش نداشته است و در عین حال کاملاً از شرِ آن خلاص شده، و گویا ترسش از آن حیوان ترسی واقعی بوده است لیکن این ترس از حیوان مذکور دقیقاً ترسی است که از نوعی سرچشمه غریزیِ ناخودآگاه تغذیه می کند. این ترس به دلیل تأثیر شدید و اغراق شده اش با نفوذ و تأثراتی جور درمی آید که نظام Cs. باید از همه آن استفاده کند. علاوه بر آن، این تأثیر اغراق شده، اشتقاق این ترس از نظام Ucs. را فاش می کند بنابراین در مرحله دوم هیستریِ اضطراب، پس زدنِ مربوط به نظامِ Cs. به صورت بندی جانشین (substitutive-formation) منجر شده است.

خیلی زود، همان مکانیزم کاربستی جدید می یابد. همان طور که می دانیم، فرایند سرکوب هنوز کامل نشده و به دنبال هدفی دورتر است و آن را در سد کردنِ توسعه اضطراب می یابد، اضطرابی که برخاسته از ایده جانشین است [ یعنی «مرحله سوم». ویراستار انگلیسی ] . این مرحله به واسطه کلیّتِ پیرامونِ مرتبط با ایده جانشین به توفیق می رسد و با شور و حدّتی خاص معطوف و دلبسته می شود و از همین رو می تواند نمایشگر منتها درجه حساسیت در مقابل تحریک باشد. تحریک هر کدام از نقاط در این ساختار بیرونی، به دلیل پیوندش با ایده جانشین، باید به ناگزیر باعث توسعه ناچیز اضطراب شود، و در این لحظه به منزله نشانه ای از مانع ایجاد کردن در مقابل افزایشِ بسط اضطراب به کار گرفته می شود، آن هم به وسیله گریز تازه ای به بخشی از دلبستگیِ روانیِ [ پیش آگاه ویراستار انگلیسی ] . علاوه بر این، ایده جانشین مرتبط با ترس، پس زنیهای (ضد کاتاکسیسهای) حساس گوش به زنگ را مستقر می سازد، و دقیقتر آن که پس زدن کارکرد مکانیزمی است که برای منزوی کردن ایده جانشین و حمایت کردن از آن در برابر تحریکات جدید طراحی شده است.

این دوراندیشیها و احتیاطها [ در مقابل ابژه بیرونیِ ترس ] به طور طبیعی از ایده جانشین فقط در مقابل هیجاناتی حفاظت می کند که به وسیله ادراک از بیرون به ایده جانشین می رسند؛ این دوراندیشیها هیچ گاه در مقابل هیجان غریزی مقاومت نمی کنند، هیجانی که از مسیر پیوند با ایده سرکوب شده به ایده جانشین می رسد. از همین رو تا وقتی که ایده جانشین به گونه ای رضایت بخش بر نمایشِ ایده سرکوب شده مستولی نگشته، این دوراندیشیها به کار نمی افتند و قادر نیستند با اطمینان کامل عمل کنند. با هر اوج گیریِ هیجانِ غریزی، آن ابزار دفاعی ای که گِرداگِرد ایده جانشین را گرفته اند باید کمی بیشتر به سمتِ بیرون تغییر جهت دهند. بنای کاملی که به شیوه ای مشابه در نوع دیگری از روان نژندی عمل می کند ترس بی دلیل (فوبیا) نام گرفته است. گریز از دلبستگیِ آگاه مربوط به ایده جانشین در پرهیزها و طرد کردنها و ممنوعیاتی متجلی می شود که از طریقِ آنها هیستریِ اضطراب را تشخیص می دهیم.

در هنگام ارزیابی کل این فرایند می شود گفت که مرحله سوم عمل و اثرِ مرحله دوم را در مقیاسی وسیعتر تکرار می کند. در این لحظه نظام Cs. این گونه از خویش در برابر فعالیت ایده جانشین حمایت می کند که از عمل پس زدن مربوط به پیرامون خویش بهره می جوید، دقیقاً همان طور که پیش از این، به واسطه دلبستگی روانیِ مرتبط با ایده جانشین، از خویش در برابر ظهور ایده سرکوب شده محافظت کرده بود. بدین شکل جابه جایی صورت بندی ایده های جانشین را بیشتر ادامه داده است. در ضمن باید افزود که نظامِ Cs. پیش از این تنها فضای کوچکی را در اختیار داشت که کشش غریزی سرکوب شده در آن می توانست بر ایده جانشین غلبه کند؛ لیکن در نهایت این جزیره نفوذِ ناخودآگاه، به کلّیت ساختارِ فوبیاییِ بیرون گسترش می یابد.

علاوه بر آن، می توان بر این نکته جالب تأکید کرد که با به کارگیری مکانیزم دفاعی است که عمل برون افکندنِ [ ترس [به سمت خطری غریزی با موفقیت انجام شده است. خود (ego) به گونه ای رفتار می کند که گویا خطرِ بسط و توسعه اضطراب تهدیدش می کند و این تهدید نه از جانب کششی غریزی بلکه از جانب نوعی ادراک است، و از این طریق است که خود قادر شده است در برابر این خطر بیرونی واکنش نشان دهد، آن هم با تقلایی برای گریز، که به صورت اجتنابی فوبیایی ظاهر می شود. در این فرایند، سرکوب در موردی خاص موفقیت آمیز بوده است: تا حدودی انتشار اضطراب مهار می شود، لیکن فقط به قیمت قربانی کردن شدید و غلیظِ آزادی شخصی. به هر حال، تقلا برای گریز از مطالبات غریزه معمولاً بی نتیجه است، و علی رغم همه اینها، نتیجه گریز فوبیایی همچنان غیرقابل قبول باقی می ماند.

بیشتر آنچه در هیستریِ اضطراب کشف کرده ایم در مورد دو نوع روان نژندی دیگر نیز معتبر است. از همین رو می توانیم بحثمان را محدود کنیم به نقاط تفاوت آنها و نقشی که عمل پس زدن ایفا می کند. در هیستریِ تبدیلی، دلبستگیِ غریزیِ ایده سرکوب شده به خلجان علامت بیماری بدل شده است. در اموری که ایده ناخودآگاه از طریق تخلیه در خلجان خالی شده است می تواند از اعمال فشار بر نظام Cs. صرف نظر کند این پرسشها و سوءالات مشابه بهتر بود به تحقیقی ویژه هیستری اختصاص می یافت. در هیستریِ تبدیلی نقشی که عملِ پس زدن بر عهده دارد و از نظام Cs. (Pcs.)آغاز می شود، واضح است و در صورت بندیِ علامت بیماری متجلی می شود. پس زدن است که تصمیم می گیرد چه بخشی از بازنمایی غریزی، که در کلّیت دلبستگی روانی مورد بعدی قرار دارد، قابلیت تمرکز یافتن را پیدا کند. بر این اساس بخشی که به عنوان علامت بیماری انتخاب شده،

شرط تجلی قصد و نیّت مشتاقانه کشش غریزی را برآورده می کند و این عمل اثری کمتر از تقلاهای دفاعی یا کوششهای طاقت فرسای نظام Cs. ندارد؛ از همین رو به این بخش، به حد نهایت و به گونه ای بحرانی معطوف می شود (hypercathect) و مانند ایده جانشین در هیستری اضطراب، از هر دو سو حفظ می شود. از این پیشامد بی درنگ می توان نتیجه گرفت که مقدار انرژی ای که نظام Cs.صرف عمل سرکوب می کند چندان بیشتر از انرژی معطوف به علامت بیماری نیست. به دلیل استقامتی که مربوط به عمل سرکوب است و برآورد می شود که عمل پس زدن صرف کند، دو مورد ذیل از علامت بیماری پشتیبانی می کنند: هم عمل پس زدن و هم دلبستگی غریزی برآمده از نظام Ucs.که در علامت بیماری متمرکز شده است.

همان طور که روان نژندیهای وسواسی را مورد ملاحظه قرار می دهیم، لازم است این نکته را به نتایج مشاهدات پیشینمان اضافه کنیم که در این وضعیت است که پس زدنی ناشی از نظام Cs. ، به شکلی قابل ملاحظه به پس زمینه وارد می شود. پس زدن، که به منزله صورت بندی واکنش (reaction-formation) سازمان می یابد، ناشی از اولین سرکوب است. این صورت بندی واکنش بعدتر نقطه ای می شود که از آن طریق، ایده سرکوب شده نفوذ می کند. شاید بتوان جرأت به خرج داد و این گمان را پیش کشید که به خاطر سلطه عمل پس زدن و فقدان تخلیه است که عمل و اثر سرکوب در هیستری اضطراب و روان نژندی وسواسی بسیار کمتر از هیستری تبدیلی موفق است.(۸)

برای مطالعه قسمت های بعدی کلیک کنید:

ضمیر ناخودآگاه زیگموند فروید-۱

ضمیر ناخودآگاه زیگموند فروید-۲

ضمیر ناخودآگاه زیگموند فروید-۳

منبع : مجله ارغنون، شماره ۲۱ , زیگموند فروید/ ترجمه شهریار وقفی پور

این مقاله ترجمه ای است از :

Sigmund Freud, “The Unconscious” (1915), On Metapsychology, Ed. James Strarchey, The Penguin Frued Library, Vol 11, London: Penguin, 1991.